Parafia Ewangelicko – Augsburska
w Pile

Z dziejów Kościoła Ewangelickiego w Pile

Parafia ewangelicko-augsburska w Pile w obecnym kształcie należy do najmłodszych placówek kościelnych w kraju. Nie oznacza to jednak, że protestantyzm nie jest głęboko zakorzeniony w tradycji największego miasta północnej Wielkopolski. Początki pilskiego ewangelicyzmu sięgają dwudziestolecia 1566-1586, gdy tutejszy starosta i wojewoda poznański Łukasz Górka, jeden z czołowych protektorów Reformacji w regionie, przekazał współwyznawcom miejscowy kościół parafialny . Niestety, niewiele o tym okresie wiadomo, natomiast można przypuszczać, że pierwsi pilscy ewangelicy byli Polakami, bowiem Niemców nie było tu wielu. Później protestanci w mieście znaleźli się w głębokiej defensywie, za to dostrzegalna była ich obecność w okolicznych wsiach. Byli to napływowi osadnicy narodowości niemieckiej.

Gdy w 1605 r. Piła przeszła na własność królowej Konstancji, małżonki Zygmunta III Wazy, ewangelicy nie mogli ani uczestniczyć we władzach miasta, ani wstępować do intratnego cechu browarników. Najbliższy kościół znajdował się w dobrach możnego rodu Goltzów w Kłębowcu w powiecie wałeckim. Oczywiście, jak było w powszechnym zwyczaju, protestanci musieli ponosić opłaty na rzecz lokalnych proboszczów katolickich.

Mniej więcej w dwa lata po ustawie tolerancyjnej z 1768 r. na Nowym Mieście zbudowano ewangelicki dom modlitwy połączony ze szkołą. Nabożeństwa odprawiali dorywczo pastorzy z dalszej okolicy, m. in. Kypke z Lubna a potem nauczyciele Calovius i Schmid. Do nowego zboru należały wsie Motylewo, Stobno i Ługi Ujskie (dawniej Olędry Ujskie). Gdy w 1772 r. Piłę zajęli Prusacy i powstał tzw. Obwód Nadnotecki, rozpoczął się intensywny napływ niemieckich urzędników, wojskowych, rzemieślników oraz wiejskich kolonistów i dopiero wtedy zniesiono opłaty na rzecz katolickiego kleru i obowiązek obchodzenia katolickich dni świątecznych. Już w 1777 r. pojawiła się myśl o budowie nowego kościoła, jednak dopiero po wielkim pożarze miasta w 1784 r., którego pastwą padła także kaplica, skierowano petycje do króla Fryderyka II z prośbą o dotację. 3 lata później pilanie otrzymali na ten cel 1740 talarów, za które w ciągu 4 lat odbudowali stary dom modlitwy z muru pruskiego ze szkołą i mieszkaniem nauczyciela oraz zakupili dzwony. W latach 1779-1787 dojeżdżał ks. radca Kruska z Trzcianki, w 1787 r. rozpoczął pracę pierwszy lokalny duszpasterz, kandydat teologii Jan Ernest Ludwik Schlieben, syn pastora z Drawna, który pozostał w Pile do 1812 r. W 1788 r. zbór, liczący około 1000 członków w mieście i okolicy, otrzymał własne księgi kościelne, w miejsce prowadzonych dotąd w Trzciance.

Zborownicy pilscy cały czas myśleli o budowie kościoła parafialnego. W 1784 r. zebrali na ten cel 1200 talarów, co jednak nie wystarczało i na dodatek część kwoty magistrat przejął na budowę mostu. Dopiero w 1805 r. Fryderyk Wilhelm III przyznał 4509 talarów. Pracami miał kierować budowniczy Schmiedicke, ale wybuch wojny z Napoleonem zniweczył plany. Budowę na Nowym Rynku wznowiono dopiero po nastaniu pokoju w 1815 r. i ukończono 3 sierpnia 1822 r. Powstała wówczas typowa dla tego okresu skromna klasycystyczna budowla. Pilskim pastorem był w latach 1817-1856 Karol Fryderyk Wilhelm Grützmacher. Długo trwały jeszcze dalsze prace : w 1831 r. zbudowano organy, w 1861 r. dodano wieżę według projektu budowniczego Crügera, która zastąpiła dawną dzwonnicę drewnianą (legat na ten cel przeznaczył już 20 lat wcześniej mistrz stolarski Michał Holtz), wreszcie w latach 1882-1883 nastąpiła dalsza rozbudowa. Kościół mieścił 750 osób. Stary dom modlitwy spłonął w 1834 r. W 1831 r. założono nowy cmentarz, w 1879 r. wzniesiono kaplicę cmentarną, później przebudowaną na mieszkania. W okresie 1857-1884 pilskim proboszczem (od 1871 r. superintendentem) był Emil Grützmacher, autor pism religijnych i jubileuszowej książeczki wydanej w 1887 r. z okazji stulecia parafii. Pod koniec XIX w. parafia liczyła 12000 członków i miała filiały w Dziembowie, Motylewie i Stobnie.

W latach 1895-1896 zbudowano liczący 700 miejsc kościół Marcina Lutra przy ul. Browarnej, w 1908 r. na miejscu starego cmentarza (zamkniętego jeszcze w 1835 r.) wzniesiono Dom Ewangelicki, w latach 1909-1911 według projektu znanego niemieckiego architekta Oskara Hossfelda neogotycki kościół św. Jana na 820 miejsc siedzących, z najwyższą w mieście wieżą. Działała ponadto Misja Miejska. Przy Starym Rynku istniał od 1844 r. kościół tzw. chrześcijańsko-apostolski, wyznania założonego przez ks. Jana Czerskiego na gruncie katolicyzmu, który wskutek stopniowego zaniku tej denominacji w 1900 r. przejęli staroluteranie.

W okresie międzywojennym, gdy z pozostałych w granicach Rzeszy terenów Wielkopolski i Pomorza powstała tzw. Marchia Graniczna Poznań – Prusy Zachodnie, Piła stała się siedzibą jej władz administracyjnych oraz – od 1923 r. – superintendentury i konsystorza Kościoła Ewangelicko-Unijnego. Ewangelicy stanowili 2/3 mieszkańców miasta, jednak Polakami wśród nich były tylko jednostki (już wcześniej, w 1910 r., na 882 osoby otwarcie deklarujące w Pile narodowość polską, ewangelików było zaledwie 7).

Walki w 1945 r. spowodowały wielkie zniszczenia. Po wojnie rozebrano ruiny kościoła z 1822 r. i uszkodzony kościół św. Jana, wreszcie w 1950 r. kościół staroluterski. Nie oszczędzono też zniszczonego najstarszego farnego kościoła rzymskokatolickiego. Na szczęście podobne bezmyślne akcje były w Polsce odosobnione (w tym niechlubnym rozmachu równać się może chyba tylko Kołobrzeg lat pięćdziesiątych). Ewangelickie życie kościelne w Pile zamarło. W 1955 r. zorganizowała się stacja kaznodziejska parafii poznańskiej w Chodzieży a w latach sześćdziesiątych w Trzciance, gdzie odbywały się nabożeństwa domowe.
Gdy dalsze odprawianie nabożeństw w Trzciance okazało się niemożliwe z przyczyn lokalowych, w 1994 r. pomyślano o Pile, wówczas stolicy województwa. Nabożeństwa w nowym filiale ks. Tadeusz Raszyk odprawiał początkowo w mieszkaniach prywatnych, potem w udostępnionym lokalu przy poewangelickim kościele św. Stanisława Kostki na ul. Browarnej. W 1998 r. odzyskano dom przy ul. Kilińskiego 7, do 1945 r. zamieszkały przez diakonise, który przeznaczono na kaplicę i mieszkanie duchownego.
1 kwietnia 1999 r. oficjalnie reaktywowano parafię ewangelicko-augsburską w Pile z filiałem w Chodzieży, obejmującą następujące powiaty : czarnkowsko-trzcianecki, chodzieski, pilski, wągrowiecki i złotowski.. 24 czerwca 2001 r. odbyła się pierwsza w powojennej Pile konfirmacja.